تأثیر فرهنگ سیاسی ایرانیان بر سیاست خارجی

فرهنگ سیاسی ایرانیان به دلیل تغذیه از منابع مختلف که گاه در تعارض با یکدیگرند، بررسی ‏های فرهنگی در باره رفتار سیاسی  را دچار مشکل ساخته است. در عین حال، این واقعیت که ایرانیان نسبت به حاکم و حکومت  مشروع و روابط جامعه اسلامی با بیگانگان، چگونه می ‏اندیشند، منجر به ظهور دانش سیاسی آنان می‏گردد و ریشه طرح این پرسش‏ها و منابع پاسخ به آنها را باید در فرهنگ سیاسی جست و جو کرد. در میان آنچه که در باره فرهنگ سیاسی ایرانیان سخن رانده شد، دو عنصر، بیشترین نقش را در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ایفا نمودند. یکی، ارزش‏ها و سنت‏های دینی با تکیه بر اندیشه شیعی و دیگری فرهنگ سیاسی تابعیت. درباره نقش تعیین کننده ارزش‏های شیعی در سیاست خارجی، به روشنی در منابع رسمی و نیز در محافل آکادمیک، سخن به میان آمده است. گاهی چنان بی پروا این ارزش‏ها را برای جهانیان عرضه داشته‏ایم که آنان را دچار سوء ظن ساخته و البته تبلیغات توهم‏آمیز غربی‏ها نیز آن را تشدید ساخته است. حال آن که در دوره‏های بعد، با تمسک به مفهوم «مصلحت» و «وسع» که در شریعت اسلام آمده است، بسیاری از موارد تزاحم میان اصول سیاست خارجی و وظایف دولت اسلامی حل گردید. امّا عنصر تابعیت در فرهنگ سیاسی ایرانیان، منشأ بسیاری از تحرکات سیاسی آنان است. اگرچه برخی نگرش‏ها و ایدئولوژی‏های افراد به عنوان واسطی متغیر در شکل‏ گیری ذهنیت مردم نسبت به نوع رابطه با بیگانگان است و از طرق مختلف برفرآیند تصمیم ‏گیری تأثیر می‏ گذارد؛ امّا به نظر می‏ رسد که در تصمیمات سیاست خارجی، نقش اصلی را رهبران ایفا نموده و بیشتر، آنان به این موضوع علاقه ‏مند می ‏باشند. افراد جامعه نیز به موضوعات مورد توجه نخبگان سیاسی علاقه نشان داده و از خود واکنش نشان می ‏دهند. البته اعتماد و گرایش مردم مسلمان به رهبران دینی، عامل قدرت‏مندی برای این واکنش است. البته دو نکته را نمی ‏توان از نظر دور داشت؛ اوّل، بر جسته کردن تأثیر فرهنگ سیاسی تابعیت، که بنابر تجربه تاریخی، در دوره‏های طولانی تاریخ ایران قابل بازیابی است، به معنای نادیده انگاشتن تأثیر سایر مؤلفه‏های فرهنگی سیاسی در سیاست خارجی نمی‏باشد. دوم، در برهه‏های کوتاهی از تاریخ معاصر مانند: دوران نهضت مشروطیت، فضای باز سیاسی دهه 20 و مبارزات نهضت ملی، سال‏های بین 1339 تا 1341 و سرانجام آغاز دوران توفنده انقلاب، مردم ایران مشارکت فعال سیاسی را تجربه کردند. هرچند پیروزی انقلاب اسلامی به شکل‏ گیری یک فرهنگ تألیفی و به عبارت دیگر، فرهنگ سیاسی تبعی / مشارکتی یاری رساند؛ امّا وجه مشارکتی آن، تأثیر کمتری بر سیاست‏گذاری خارجی داشته است و اغلب مردم، درباره اهداف سیاست خارجی، براساس خواست نخبگان از خود واکنش نشان می ‏دهند. به طور کلی می ‏توان گفت که مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، از مشارکت مبتنی بر «بسیج توده‏ای» آغاز شده است و در شرایط کنونی، شکل این نوع مشارکت در حال دگرگونی است. در طی زمانی که مردم بر اساس مدل«بسیج توده‏ای» از خود تحرک نشان می‏دادند، فرهنگ سیاسی تبعی در بین آنان غلبه داشته و به تدریج جنبه «مدنی» و «فعالانه» به خود می‏گیرد. جامعه ایرانی در سال‏های اخیر شاهد تجربه تازه‏ای از شکل‏ گیری فرهنگ سیاسی مشارکتی بوده است.